Wyobraź sobie, że stworzyłeś coś naprawdę unikatowego. Obraz, piosenkę, opowiadanie, e-booka, oprogramowanie. Nic z tego jednak nie masz, bo dosłownie każdy może z Twoją twórczością zrobić to, co tylko dusza zapragnie. Kopiować, przerabiać, podpisywać swoim nazwiskiem. Ba! Zarabiać na Twojej pracy! Właśnie tak wyglądałby świat – także sztuki – gdyby nie prawa autorskie.
W takim świecie artyści nie mieliby kontroli nad swoimi dziełami. Galerie sztuki bez skrupułów kopiowałyby i sprzedawały obrazy bez zgody twórców, a kolekcjonerzy swobodnie reprodukowali rzeźby na masową skalę. W takim świecie kreatywność byłaby zduszona, a artyści – pozbawieni motywacji do tworzenia. To właśnie prawa autorskie chronią przed takim chaosem. Stanowią fundament i gwarantują kontrolę nad szeroko pojętą twórczością.
Z tego artykułu dowiesz się między innymi:
- Czym dokładnie są i jak działają prawa autorskie?
- Kto podlega prawu autorskiemu?
- Jakie są rodzaje praw autorskich?
Zapraszam do lektury!
Prawa własności intelektualnej, czyli ochrona dóbr niematerialnych
Prawo własności intelektualnej to dość szerokie pojęcie, a zarazem osobna gałąź prawa. Ogólnie można stwierdzić, że dotyczy ona ochrony dóbr niematerialnych wytworzonych przez człowieka.
Ochrona ta jest realizowana na trzech płaszczyznach, które oczywiście nieco się różnią. Pozwól jednak, że pominę szczegóły, bo nie one są przedmiotem tego wpisu.
Dla orientacji – dobrze, żebyś wiedział, że na prawo własności intelektualnej składają się:
- Prawa autorskie – chroniące twórców utworów, np. plastycznych;
- Prawa pokrewne – chroniące artystów wykonawców scenicznych (aktorów, tancerzy, recytatorów), producentów i wydawców muzyki, filmów, teledysków. nadawców radiowych i telewizyjnych, wydawców książek. ;
- Prawa własności przemysłowej – regulujące ochronę innowacji technicznych i oznaczeń (m.in. wynalazki, wzory użytkowe i przemysłowe czy znaki towarowe).
Prawo cywilne a prawa autorskie
Pewnie teraz zastanawiasz się, jak to możliwe, że prawo własności intelektualnej – a więc także prawa autorskie – chronią coś niematerialnego. Przecież w galeriach wiszą obrazy, artyści rzeźbią figury, a w księgarni kupisz książkę – o ile nie jest e-bookiem – i zabierzesz ją do domu lub na plażę. Dobrze kombinujesz! Jest tylko jedno „ale”…
Choć treść utworu jest zazwyczaj upostaciowiona, tzn. wyrażona na jakimś nośniku, prawo autorskie chroni dobro niematerialne. Sam nośnik natomiast chroniony jest przez przepisy prawa cywilnego (rzeczowego).
Jak działają prawa autorskie?
Najważniejszym aktem regulującym ochronę prawnoautorską w Polsce jest Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych [dalej: Prawo autorskie]. Dużą rolę w tej materii odgrywa także prawo unijne i międzynarodowe.
Prawa autorskie tym różnią się od praw własności przemysłowej, że powstają z mocy samej ustawy. To oznacza, że autor nie musi nigdzie rejestrować swojego utworu, aby korzystać z tego rodzaju ochrony. Ochrona praw autorskich przysługuje automatycznie – w momencie jego ustalenia (tzn. od chwili, gdy ktoś z danym dziełem może się zapoznać).
Czy prawa autorskie są dziedziczne?
W praktyce bardzo często spotykam się z pytaniem, czy prawa autorskie są dziedziczne. Niestety, muszę odpowiedzieć, jak na prawnika przystało – to zależy! :)
Do typowej prawniczki mi jednak daleko, dlatego już wyjaśniam. W Polsce mamy do czynienia z tzw. modelem dualistycznym praw autorskich. Oznacza to, że prawa autorskie możemy podzielić na:
- osobiste prawa autorskie oraz
- majątkowe prawa autorskie.
Czym dokładnie różnią się jedne od drugich, omawiam w dalszej części artykułu. Na ten moment zapamiętaj, że prawa majątkowe są dziedziczne. Z kolei prawa osobiste nie podlegają dziedziczeniu, jednak bliscy zmarłego twórcy mogą dochodzić ich ochrony nawet po jego śmierci.
Ochrona twórczości – kogo obejmują prawa autorskie i co chronią?
Intuicyjnie pewnie domyślasz się, jaka jest prawidłowa odpowiedź na to pytanie. Mamy autora, mamy dzieło – przecież to proste!
Czy na pewno?
Kto jest chroniony prawem autorskim? Kim jest twórca?
Podmiotem chronionym prawem autorskim jest twórca, czyli osoba, która stworzyła utwór. W artykule 8 Prawa autorskiego wprowadzono tzw. domniemanie autorstwa:
„Domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu.„
Wiem, jak to brzmi… dlatego napisałam osobny wpis, w którym wszystko wyjaśniam: Jak wykazać autorstwo utworu?
Co ważne, twórca nie musi mieć wykształcenia twórczego. Nie musi być osobą pełnoletnią – co oznacza, że dzieci również mogą być twórcami. To samo tyczy się osób ubezwłasnowolnionych. Bez znaczenia dla tej kwestii jest też narodowość czy obywatelstwo.
Co prawda twórca ma prawo do pozostania anonimowym – tj. nie musi on ujawniać swojego nazwiska. Nie oznacza to jednak, że w takim przypadku utwór nie podlega ochronie czy też że twórca zrzekł się swoich praw. Nie można bowiem zrzec się autorstwa!
Co obejmuje ochrona praw autorskich? Czym jest utwór?
Naturalnie pojawia się pytanie, co można traktować jako utwór – gdyż to właśnie on jest przedmiotem ochrony. Odpowiedzi nie trzeba daleko szukać, gdyż definicję znajdziemy w art. 1 Prawa autorskiego. Zgodnie z nim, utworem możemy nazwać:
„każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia„.
Dalej w ustawie znajdziemy cały katalog przykładów, co może być traktowane jako utwór. Nie chcę jednak kopiować bezmyślnie przepisów, dlatego szczegóły możesz sprawdzić TUTAJ. Ja natomiast skupię się na trzech kluczowych elementach, które przesądzają o tym, czy dana twórczość może być traktowana jako utwór. (Poza tym, ww. katalog jest otwarty – tzn. tylko przykładowy.)
- Przejaw działalności twórczej – prawo autorskie nie chroni procesu twórczego, a jedynie jego wynik! Sam proces tworzenia możemy chronić na podstawie Kodeksu cywilnego i ochrony dóbr osobistych twórczości. Co więcej, działalność twórcza to działalność ludzka, która wcale nie musi być zamierzona. Twórca działa z użyciem wyobraźni, a przesądzenie z góry o ostatecznym kształcie utworu nie jest możliwe.
- Indywidualny charakter – oznacza, że dzieło musi być oryginalne (i tu mała uwaga – oryginalny niekoniecznie oznacza nowy!)
- Ustalenie – czyli sytuacja, kiedy ktoś inny poza twórcą może się zapoznać z jego utworem. Prawo autorskie powstaje dopiero w tym momencie. Czyli w praktyce: nie wtedy, kiedy jest tworzone przez autora, a dopiero wtedy, kiedy można się z nim zaznajomić. I znów drobna uwaga – nie pomyl proszę tego z utrwaleniem na materialnym nośniku. Ustalenie to nie utrwalenie!
Co ciekawe, w tym kontekście nie ma żadnego znaczenia wartościowość utworu. Być może Cię rozczaruję, ale nawet utwory, którym nie nadajesz wysokiej wartości artystycznej, są objęte prawem autorskim. Nie można bowiem wywłaszczyć twórcy od prawa autorskiego ze względu na treść jego dzieła.
Ochrona twórcy i jego prawa – jakie uprawnienia ma autor utworu?
Najprościej rzecz ujmując, ochronę twórcy gwarantują przepisy prawa autorskiego, które stanowią, co robić, jeśli ktoś naruszył prawa majątkowe lub osobiste twórcy.
A jakie prawa ma twórca? I czym są owe prawa majątkowe i osobiste?
Jakie są rodzaje praw autorskich? Ich rozróżnienie ma znaczenie!
Jedne i drugie powstają w tym samym momencie, ale ich rozróżnienie ma kolosalne znaczenie w praktyce. Pisałam już o tym wcześniej na blogu, dlatego poniżej ograniczę się do przypomnienia najważniejszych informacji i zostawię Ci linki do poszczególnych wpisów.
Osobiste prawa autorskie, czyli niewidzialna „nić” między twórcą a dziełem sztuki
Prawa osobiste, jak sama nazwa wskazuje, są ściśle związane z osobą twórcy. Chronią nierozerwalną więź, która łączy go z dziełem.
Artysta ma więc prawo do bycia uznanym za autora, do decydowania o tym, jak jego dzieło jest prezentowane światu i do ochrony przed jego zniekształceniem. Te prawa są niezbywalne i wieczne – trochę jak odcisk palca – na zawsze pozostają przy twórcy. Więcej na ten temat pisałam TUTAJ.
Majątkowe prawa autorskie. To dzięki nim możesz zarabiać!
Z kolei prawa majątkowe regulują kwestie finansowe związane z korzystaniem z dzieła. To one decydują, kto i na jakich zasadach może korzystać, rozporządzać utworem na różnych polach eksploatacji i pobierać wynagrodzenie za korzystanie z utworu. Co do zasady jest to oczywiście twórca, ale – w przeciwieństwie do praw osobistych – prawa majątkowe są zbywalne (poza prawem droit de suite). To z kolei oznacza, że twórca może przenieść je na inny podmiot. Szczegóły znajdziesz TUTAJ.
Co ważne, wygasają one 70 lat po śmierci autora (wówczas utwory trafiają do domeny publicznej).
Podsumowanie
Mam świadomość, że temat może wydawać się nudny i dość ogólny. Są to jednak podstawy, bez znajomości których trudno będzie Ci zrozumieć bardziej złożone kwestie związane z prawną ochroną sztuki.
Jeśli masz pytania dotyczące praw autorskich albo sam jesteś twórcą i szukasz wsparcia – zawsze możesz na mnie liczyć! :) A ponieważ wiem, że czas jest na wagę złota, TUTAJ możesz umówić się do mnie na poradę online.
