Czy „przeniesienie” utworu plastycznego na inną technikę prowadzi do naruszenia praw autorskich?

Wielokrotnie byłam proszona o opinię na temat oceny prawnoautorskiej utworów powstałych na podstawie fotografii. Pytania artystów brzmiały następująco: „Czy naruszam prawo do utworu pierwotnego, tj. tego z którego korzystałem/am? Czy jest to tylko inspiracja? Czy muszę pytać o zgodę na stworzenie i korzystanie z takiego utworu?”. Oczywiście każda sprawa była inna i rozpatrywana przeze mniej jednostkowo. Na podstawie przepisów prawa autorskiego, wyroków i stanowisk komentatorów (doktryny) prawa autorskiego da się stworzyć pewne reguły dotyczące utworów samoistnych i zależnych. O nich właśnie będzie mowa. Zapraszam!

Jakie utwory plastyczne podlegają ochronie prawa autorskiego?

W poprzednim artykule wskazałam jakie cechy musi spełniać utwór plastyczny, aby kwalifikować się pod ochronę prawonoautorską. O to link: https://prawochronisztuke.pl/czy-odtwarzajacemu-lub-rekonstruujacemu-dziela-sztuki-przysluguja-prawa-autorskie/?. Do utworów plastycznych kwalifikują się m.in.: obrazy, grafika, rzeźba. Utwory plastyczne czasami podlegają także pod ochronę ze znaków towarowych czy wzorów użytkowych. Jest to temat na osobny wpis.

Co nie podlega ochronie prawa autorskiego?

Nie podlegają ochronie techniki, tematyka czy treść utworów plastycznych. Jest również dowolność w zakresie korzystania z motywów w sztuce. Są to aspekty, które należą do dorobku kulturowego i są dostępne dla wszystkich.

Kategorie utworów w prawie autorskim

W prawie autorskim mamy utwory, które nazywamy:

1. Samoistnymi, te z kolei mogą być inspirowane innymi utworami albo być w pełni samoistne.
2. Niesamoistnymi, wśród których rozróżnia się: – zależne – tworzone w ramach dozwolonego użytku lub po ustaniu ochrony autorskiej, -„zależne podstawowe” (można je również nazwać klasycznymi) oraz – z zapożyczeniami, które tak jak zależne mogą być tworzone w ramach dozwolonego użytku albo po ustaniu ochrony.

O ile utwory samoistne w pełni nie sprawiają problemu, o tyle nierzadko kłopot pojawia się przy kategoryzowaniu utworów, które nawiązują do innych utworów. Pojawia się problem czy nowo powstały utwór jest utworem samoistnym inspirowanym czy zależnym. Z sytuacji tej wykluczam okoliczności, gdy dzieła plastyczne, z których korzysta artysta są wykorzystywane w ramach dozwolonego użytku lub autorska ochrona do nich wygasła.

Po co są te kategorie?

Kwalifikacja utworu do utworów samoistnych inspirowanych i „zależnych podstawowych/ klasycznych” ma szeroko idące konsekwencje prawne. Wpływa na zakres praw i obowiązków twórcy, możliwość eksploatacji utworów.

Jaka jest różnica pomiędzy utworami inspirowanymi a „zależnymi podstawowymi/klasycznymi”?

Utwory samoistne inspirowane

Utworami samoistnymi inspirowanymi cudzą twórczością, niekoniecznie z tego samego gatunku, są utwory, dla których cudze utwory były wyłącznie podnietą, zachętą do stworzenia własnego utworu. Utwór powstały z inspiracji ma własne elementy twórcze. Artysta „odcisnął” na nim własne piętno. Co oznacza, że artysta nie wykorzystał elementów twórczych utworu, które stanowiło inspirację. Dzieło powstałe z inspiracji ma samodzielny byt prawny – chroniony prawem autorskim. Natomiast autorowi takiego dzieła przysługuje pełnia niezależnych praw autorskich. Pomiędzy twórcami (utworu inspirowanego i inspirującego) nie powstaje współtwórczość. Na egzemplarzach utworów inspirowanych nie ma potrzeby wymieniania twórców ani utworu z którego czerpano inspirację.

Utwory „zależne podstawowe/klasyczne”

W przypadku utworów „zależnych podstawowych” związek pomiędzy utworami (inspirowanym a inspirującym) jest widoczny. I to w sposób nie budzący wątpliwości. Autor utworu zależnego przejmuje elementy twórcze innego dzieła. Inkorporuje je do swojego utworu. Prawo autorskie nie zabrania inkorporacji cudzych dzieł. Co więcej? Autorowi takiego utworu przysługują prawa autorskie i majątkowe. Jednak rozporządzenie i korzystanie utworu wymaga zgody autora utworu inkorporowanego.

Infografika z kategorią utworów w prawie autorskim:

• 

Kwalifikacja utworów powstałych w wyniku zastosowania innej techniki

Moja odpowiedź na pytanie tytułowe, czy przeniesienie utworu plastycznego na inną technikę prowadzi do naruszenia praw autorskich?, brzmi to zależy. Zatem zapytacie od czego zależy? Moim zdaniem od dwóch czynników: technik dziedzin plastycznych oraz zmian wprowadzonych w utworze przenoszonym. Pod pojęciem zmian mam na myśli kompozycję, zastosowanie światłocienia czy barw. Wracając do kwestii technik dziedzin plastycznych… Podczas gdy przeniesienie na technikę w ramach danej dziedziny plastycznej (na przykład akwareli na malarstwo olejne) w 90% skutkuje postaniem utworu zależnego, przeniesienie w ramach różnych dziedzin w mniejszym stopniu skutkuje powstaniem utworu zależnego. Za przykład mogę podać przeniesienie obrazu pastelowego na rzeźbę czy obrazu olejnego na witraż. Ważnym aspektem są także zmiany jakich dokonał twórca przy przeniesieniu utworu na inną technikę. Często techniki w ramach różnych dziedzin artystycznych wymagają zmiany kolorystki czy układu. Co powoduje, iż taki utwór kategoryzuje się jako utwór samoistny inspirowany.

Co zrobić gdy stworzony utwór plastyczny jest utworem „zależnym podstawowym”?

Zapytać o zgodę autora utworu pierwotnego. Tutaj uwaga… Zgoda może zostać wyrażona w umowie pomiędzy stronami albo poprzez jednostronną czynności prawną. Najlepiej gdyby zarówno umowa jak i zgoda wyrażona w jednostronnej czynności prawnej sporządzone były na piśmie, a przynajmniej w formie wiadomości e-mail. W innym przypadku korzystanie z utworu zależnego może skończyć się wezwaniem do zaprzestania z korzystania z utworu, a w ostateczności sprawą sądową.

W jakiej sytuacji nie trzeba zwracać się o zgodę tworząc utwór zależny?

Przede wszystkim nie trzeba tego robić, gdy prawa autorskie do utworu pierwotnego już wygasły. Inna sytuacja to taka, gdy korzystamy z utworu w ramach dozwolonego użytku, np. parodii.

Co w sytuacji gdy chcemy wykorzystać fotografię i przenieść ją na płótno lub odwrotnie płótno na fotografię?

Samo stworzenie utworu na przykład malarskiego na podstawie fotografii czy odwrotnie nie jest zabronione. Pozostaje kwestia kwalifikacji takiego utworu do dwóch wyżej przeze mnie wymienionych kategorii. Doświadczenie podpowiada mi, że fotografowi łatwiej jest odwzorować 1:1 dzieło malarskie niż odwrotnie malarzowi fotografię. W pierwszym z omawianych przypadków skłaniałabym się do zakwalifikowania takiego utworu jako zależnego. Natomiast w drugim jako utworu samoistnego inspirowanego. W myśl tego co napisałam obraz Paula Gauguina jest utworem, który powstał wyłącznie na podstawie inspiracji fotografią Henry’ego Lemassona. Dlatego przyjmując reguły współczesnego prawa autorskiego Paul Gauguin nie musiałby pytać o zgodę na korzystanie i rozporządzanie swoim utworem.

Podsumowanie

Możliwość korzystania z utworu „przeniesionego”/wykonanego w innej technice artystycznej zależy od indywidualnej oceny. Głównie należy zbadać czy istnieje związek pomiędzy utworami i jaki jest jego stopień (pośredni czy bezpośredni).

Znalezienie balansu pomiędzy prawami autorskimi a wolnością twórczości artystycznej jest trudne i często nieosiągalne. Niektórym twórcom może się wydawać, że prawo autorskie blokuje ich twórczość, swobodę wypowiedzi czy środków wyrazów. No cóż… W niektórych aspektach prawo nie nadążą za rzeczywistością. Choć należy mieć na uwadze prawa autora, którego utwór wykonujemy w innej technice. Zapraszam do zostawiana komentarzy i podzielenia się informacją o moim wpisie z innymi osobami.

---

Bibliografia:

Łada P., Sztuka a prawo autorskie, Lexis Nexis, Warszawa 2014, s. 41 i n. Markiewicz R., Ilustrowane prawo autorskie, Wolters Kluwer, Warszawa 2018 r., s. 147 i n., * źródło: http://guity-novin.blogspot.com/2013_08_01_archive.html