Czy utwory artysty, który odszedł, naprawdę stają się niczyje? Powszechnie panuje przekonanie, że po śmierci twórcy jego dzieła automatycznie wpadają w „objęcia” domeny publicznej, co oznacza możliwość ich swobodnego kopiowania i wykorzystywania. Nic bardziej mylnego! Rzeczywistość praw autorskich jest znacznie bardziej złożona. Ile trwają prawa autorskie? Czy autorskie prawa osobiste wygasają? Jak długo obowiązują prawa autorskie majątkowe? Na wszystkie te pytania odpowiadam poniżej – zapraszam do lektury!
Prawa majątkowe vs. osobiste – kluczowa różnica
Prawa autorskie dzielimy na osobiste i majątkowe. Te pierwsze – jak niewidzialna nić – łączą autora z dziełem. To dzięki nim twórca może m.in. domagać się wskazywania jego autorstwa, decydować o formie prezentacji swojego utworu czy sprzeciwiać się jego zniekształceniom. O tym, jakie są prawa osobiste twórcy pisałam w jednym ze wcześniejszych wpisów.
Prawa majątkowe z kolei dotyczą sfery finansowej – pozwalają zarabiać na utworze, udzielać licencji, przenosić prawa majątkowe na inne osoby czy instytucje. Autor ma prawo decydować, kto może legalnie wykorzystywać utwór i na jakich zasadach.
Choć oba rodzaje praw współistnieją, to kwestia ich trwania wygląda odmiennie.
Czas trwania praw autorskich. Ile trwają prawa autorskie?
To, jak długo obowiązują prawa autorskie, zależy od ich rodzaju.
Prawa osobiste twórcy – ze względu na swój niemajątkowy charakter – są niezbywalne, nieprzenoszalne i co najważniejsze: nieograniczone w czasie. Ustawodawca chroni w ten sposób trwałą więź między autorem a jego dziełem, niezależnie od upływu lat czy losów majątkowych utworu. Oznacza to, że nawet po śmierci twórcy zachowana pozostaje ochrona integralności utworu i autorstwa.
Odmiennie ukształtowany został czas trwania ochrony prawnej praw autorskich majątkowych. Podlegają one zarówno zbyciu (oprócz prawa droit de suite), jak i dziedziczeniu, o czym więcej poniżej. Czas ich trwania został jednak ściśle określony. Co do zasady wygasają one po upływie 70 lat od śmierci twórcy. Okres ten liczymy jednak nie od dnia śmierci, ale od końca roku kalendarzowego, w którym twórca zmarł (czyli od ostatniego dnia tego roku, w którym nastąpiła śmierć). Po tym okresie utwór przechodzi do domeny publicznej. Wówczas może być wykorzystywany bez konieczności uzyskiwania zgody czy ponoszenia opłat licencyjnych.
Ciekawostka!
Choć zasada 70-letniego okresu obowiązuje w całej Unii Europejskiej, to istnieje wyjątek. Francuskie prawo przewiduje bowiem wydłużenie ochrony o 30 lat w odniesieniu do dzieł twórców, którzy polegli podczas I lub II wojny światowej – uznając ich twórczość za dobro narodowe szczególnej rangi. Taki wyjątek sprawia, że dzieła niektórych autorów zyskują we Francji znacznie dłuższą ochronę niż w pozostałych państwach członkowskich UE.
Dobitnym przykładem tej rozbieżności jest los „Małego Księcia” – najbardziej znanego utworu Antoine’a de Saint-Exupéry’ego. Choć autor zginął 31 lipca 1944 roku, a jego dzieło w większości krajów europejskich weszło do domeny publicznej z dniem 1 stycznia 2015 roku, to we Francji nadal pozostaje objęte ochroną. Wszystko za sprawą wspomnianej regulacji.
A co z utworem współautorskim, zależnym i anonimowym?
Choć w przypadku tych utworów kwestia praw osobistych pozostaje niezmienna, to sposób obliczania wspomnianego 70-letniego okresu ochrony praw majątkowych nieco się różni.
W przypadku utworu współautorskiego, czyli stworzonego wspólnie przez kilku twórców, majątkowe prawa autorskie przysługują im wspólnie. 70-letni okres ochrony liczony jest nie od śmierci każdego z nich z osobna, lecz od momentu śmierci tego współtwórcy, który przeżył pozostałych.
Nieco inaczej wygląda sytuacja utworu zależnego, czyli opracowania cudzego dzieła – np. tłumaczenia, adaptacji czy artystycznej przeróbki. W tym przypadku czas ochrony również wynosi 70 lat, ale liczony jest od śmierci autora opracowania, niezależnie od tego, czy utwór pierwotny znajduje się już w domenie publicznej.
A co z utworami anonimowymi? Tutaj również stosuje się szczególne zasady – czas trwania ochrony liczony jest od daty pierwszego rozpowszechnienia takiego utworu. Z kolei jeśli prawa majątkowe przysługują – z mocy ustawy – komuś innemu niż sam twórca (np. producentowi lub wydawcy), termin ten liczony jest od dnia rozpowszechnienia. Jeśli natomiast utworu jeszcze nie rozpowszechniono – od momentu jego ustalenia.
Wygasanie praw autorskich – czy można temu jakoś przeciwdziałać?
Zasady przedłużania praw autorskich w ścisłym tego słowa znaczeniu niestety nie istnieją. Nie da się ot tak przedłużyć trwania majątkowych praw autorskich. Gdy minie wspomniane wcześniej 70 lat, prawa te po prostu wygasają. Z kolei praw osobistych „przedłużać” nie trzeba – są nieograniczone w czasie, więc ochrona trwa niezależnie od upływu lat.
Czy to znaczy, że po przejściu utworu do domeny publicznej można korzystać z niego bez żadnych ograniczeń? Nie zawsze.
Sposobem na ochronę dzieła po wygaśnięciu praw majątkowych jest sięgnięcie po prawo własności przemysłowej, a konkretnie – rejestrację elementów utworu jako znaków towarowych. Tak właśnie postąpili spadkobiercy Antoine’a de Saint-Exupéry’ego. Choć „Mały Książę” przeszedł do domeny publicznej w większości krajów, nie oznacza to, że można dowolnie wykorzystywać jego tytuł czy bohaterów do celów komercyjnych.
Spadkobiercy zarejestrowali jako znaki towarowe nie tylko sam tytuł „Le Petit Prince”, ale też charakterystyczne postacie – takie jak lis, róża czy planeta z baobabem. Dzięki temu skutecznie ograniczyli możliwość ich komercyjnego użycia, np. na produktach, w materiałach edukacyjnych czy kampaniach reklamowych.
Dziedziczenie praw autorskich
Jak już wspominałam, autorskie prawa majątkowe są dziedziczne (w przeciwieństwie do praw osobistych).
Warto jednak mieć świadomość, że dla spadkobierców nie zawsze oznacza to pełną swobodę w dysponowaniu wszystkimi utworami czy prawami autorskimi zmarłego. Jeśli bowiem autor za życia przekazał prawa majątkowe innym osobom na podstawie umowy, ta umowa wciąż obowiązuje. Podobnie dzieła sprzedane za życia przez artystę również nie wchodzą do masy spadkowej.
Prawa osobiste, choć nie podlegają dziedziczeniu, to po śmierci twórcy wykonuje je małżonek – oczywiście o ile twórca nie zdecydował inaczej. W przypadku braku małżonka, uprawnienie to może przejść kolejno na zstępnych twórcy (dzieci, wnuki), rodziców, rodzeństwo oraz zstępnych rodzeństwa.
W ten sposób bliscy zmarłego twórcy mogą dochodzić ochrony praw osobistych nawet po jego śmierci.
Q&A – ile trwają prawa autorskie?
Ile lat trwają prawa autorskie majątkowe?
Prawa majątkowe wygasają po 70 latach od śmierci twórcy. Co do zasady liczymy je od końca roku kalendarzowego, w którym zmarł.
Czy autorskie prawa osobiste wygasają?
Nie – prawa osobiste są „wieczne”. Nie można ich zbyć ani przenieść i nie wygasają z upływem czasu.
Co dzieje się z prawami autorskimi po śmierci twórcy?
Prawa majątkowe przechodzą na spadkobierców i obowiązują przez 70 lat, a prawa osobiste – choć nie są dziedziczone – nadal podlegają ochronie, której mogą dochodzić bliscy zmarłego.
Jeśli masz wątpliwości, czy dany utwór można już wykorzystać albo zastanawiasz się, jak chronić swoją twórczość – odezwij się. Z prawem autorskim jest jak z dobrym dziełem: warto zadbać o każdy detal.
