W świecie, gdzie wszystko można znaleźć jednym kliknięciem, łatwo zapomnieć, że za każdą treścią stoi czyjaś praca, pomysł, czas i talent. Choć poszanowanie praw twórców powinno być naturalnym standardem, w rzeczywistości bywa z tym różnie. Zwłaszcza dziś, gdy dostęp do treści jest niemal nieograniczony, a granica między „inspiracją” a „kradzieżą” często się zaciera. Nieuprawnione kopiowanie czy przypisywanie sobie autorstwa cudzego dzieła to nie tylko brak szacunku wobec jego twórcy, ale także czyn pociągający za sobą konsekwencje prawne. Co grozi za naruszenie praw autorskich – zarówno od strony cywilnej, jak i karnej – oraz jak prawo chroni tych, którzy tworzą?
Z tego artykułu dowiesz się także:
- Czym dokładnie jest naruszenie praw autorskich?
- Jakie są kary za łamanie praw autorskich?
- Jak można dochodzić swoich praw w przypadku naruszenia?
- Jak unikać naruszenia praw autorskich?
Zapraszam do lektury!
Naruszenie praw autorskich, czyli co?
Prawa autorskie mają wyjątkowy charakter – powstają z chwilą stworzenia utworu i nie wymagają rejestracji. To z jednej strony upraszcza życie twórcom, z drugiej jednak utrudnia egzekwowanie ich ochrony. Brak formalnej ewidencji sprawia, że naruszenia mogą pojawić się relatywnie łatwo i często – zarówno w wyniku niewiedzy, jak i celowego działania. Wystarczy chociażby opublikować zdjęcie utworu plastycznego bez zgody autora albo „pożyczyć” fragment tekstu i podpisać go własnym nazwiskiem.
Naruszenie praw autorskich to korzystanie z czyjejś twórczości bez podstawy prawnej – czyli bez zgody autora, bez licencji albo z przekroczeniem granic tzw. dozwolonego użytku (np. prywatnego, dydaktycznego czy w ramach prawa cytatu).
Do najczęstszych przewinień należą m.in.:
- publikacja cudzego utworu bez zgody autora,
- kopiowanie i przedstawianie utworu jako własnego (czyli klasyczny plagiat),
- łamanie warunków licencji, np. w przypadku oprogramowania,
- przypisywanie sobie autorstwa, nawet jeśli utwór nie został dosłownie skopiowany.
Co istotne, świadomość naruszenia nie ma tu kluczowego znaczenia. To, że ktoś nie wiedział, że narusza czyjeś prawa autorskie, nie sprawia, że naruszenie „magicznie znika”. Nieistotne jest też to, że naruszyciel nie zarobił na tym ani złotówki.
Krótko mówiąc, jeśli nieproszony sięgasz po cudzą twórczość, możesz narazić się na poważne konsekwencje. I nie chodzi tylko o usunięcie posta czy przeprosiny.
Prawo autorskie a odpowiedzialność. Co grozi za naruszenie praw autorskich?
Odpowiedzialność cywilna i karna
Nieważne, czy chodzi o obraz wystawiony w galerii, projekt logo, melodię, książkę czy tekst piosenki – jeśli ktoś w nieuprawniony sposób korzysta z cudzej twórczości, musi się liczyć z tego skutkami. I to nie tylko wizerunkowymi.
Konsekwencje naruszenia praw autorskich mogą mieć charakter zarówno cywilny, jak i karny. Odpowiedzialność cywilna zależy od tego, o jakim rodzaju praw autorskich mówimy. Dzielimy je bowiem na osobiste i majątkowe. W moim poprzednim artykule dokładnie wyjaśniłam różnicę między nimi – zachęcam Cię do lektury.
Co grozi za naruszenie praw autorskich osobistych?
Prawa autorskie osobiste są nierozerwalnie związane z twórcą – nie można ich sprzedać, przekazać, ani z nich zrezygnować. Obejmują m.in. prawo do autorstwa, decydowania o tym, kiedy i jak dzieło zostanie udostępnione, oznaczenia utworu imieniem i nazwiskiem, a także zachowania integralności formy i treści. Ochronę tych praw reguluje art. 78 Prawa autorskiego.
W przypadku naruszenia praw autorskich osobistych twórca może domagać się przede wszystkim zaniechania naruszeń – a więc zaprzestania nieuprawnionego wykorzystania dzieła. Takie oczekiwanie jest uzasadnione nawet wówczas, jeśli do naruszenia jeszcze nie doszło, ale istnieje takie zagrożenie. W dalszej kolejności może oczywiście oczekiwać usunięcia skutków tego typu działań. W szczególności twórca może domagać się złożenia publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie. Z kolei w przypadku naruszeń zawinionych – także zapłaty zadośćuczynienia pieniężnego lub przekazania odpowiedniej kwoty na wskazany cel społeczny. Sąd może przyznać takie świadczenie wyłącznie wtedy, gdy naruszyciel działał umyślnie, czyli świadomie naruszył cudze prawa.
Jakie są konsekwencje naruszenia praw autorskich majątkowych?
Prawa autorskie majątkowe dotyczą możliwości czerpania korzyści finansowych z utworu – to one decydują o tym, kto i na jakich zasadach może z dzieła korzystać, np. je rozpowszechniać, reprodukować czy adaptować. W przeciwieństwie do praw osobistych mogą być przenoszone, dziedziczone lub licencjonowane. Ochronę tych praw – w tym także katalog dostępnych roszczeń – reguluje art. 79 Prawa autorskiego.
W przypadku ich naruszenia uprawniony może przede wszystkim domagać się zaniechania bezprawnych działań – podobnie jak w przypadku praw osobistych – nawet jeśli do faktycznego naruszenia jeszcze nie doszło, ale istnieje realne zagrożenie. Drugim podstawowym roszczeniem jest żądanie usunięcia skutków naruszenia, np. poprzez publikację przeprosin lub innego oświadczenia w odpowiedniej formie i miejscu. Celem tego żądania jest doprowadzenie do stanu sprzed naruszenia, co w praktyce bywa jednak utrudnione.
W zakresie roszczeń finansowych twórca może żądać naprawienia szkody – na zasadach ogólnych (obejmujących rzeczywistą stratę i utracone korzyści), lub poprzez zapłatę ryczałtowej kwoty odpowiadającej dwukrotności należnego wynagrodzenia, które przysługiwałoby mu, gdyby korzystanie z utworu było legalne.
Wcześniej, w przypadku zawinionego naruszenia, można było żądać nawet trzykrotności wynagrodzenia. Trybunał Konstytucyjny uznał jednak ten przepis za niezgodny z Konstytucją w wyroku z 23 czerwca 2015 r. (SK 32/14) i obecnie nie jest to możliwe.
Twórca ma również prawo żądać wydania korzyści, które naruszyciel osiągnął dzięki nieuprawnionemu wykorzystaniu utworu – co oznacza obowiązek zwrotu zysków osiągniętych jego kosztem.
Co istotne, odpowiedzialność cywilna z tytułu naruszenia majątkowych praw autorskich jest niezależna od winy. Wystarczy więc sam fakt nieuprawnionego korzystania z cudzego utworu, by móc dochodzić roszczeń. Dodatkowo ustawa dopuszcza tzw. kumulację roszczeń – uprawniony może więc żądać np. jednocześnie zaprzestania naruszeń, usunięcia ich skutków i naprawienia szkody.
Jakie są kary za łamanie praw autorskich?
W przypadku naruszenia praw autorskich, oprócz sankcji cywilnoprawnych, ustawa przewiduje również sankcje prawne o charakterze karnym. Odpowiedzialność cywilna i karna mogą być stosowane równolegle – nie wykluczają się wzajemnie.
Jakie kary grożą za naruszenie praw autorskich?
Zgodnie z art. 115 Prawa autorskiego, przestępstwem jest m.in. przywłaszczenie sobie autorstwa (czyli plagiat) lub wprowadzenie w błąd co do autorstwa całości bądź części utworu. Czyn ten podlega karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
Co istotne, plagiat jest przestępstwem ściganym z urzędu. W pozostałych przypadkach konieczny jest wniosek pokrzywdzonego o ściganie.
Karalna jest również publikacja cudzego utworu bez wskazania autora – w takim przypadku sprawcy grozi grzywna, kara ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku.
Prawo autorskie penalizuje także inne zachowania, takie jak:
- rozpowszechnianie cudzego utworu bez uprawnienia lub wbrew warunkom licencji
- utrwalanie lub zwielokrotnianie utworu w celu jego rozpowszechnienia
- obrót nielegalnymi kopiami w celu osiągnięcia korzyści majątkowej
- tworzenie i posługiwanie się urządzeniami służącymi do niedozwolonego usuwania lub obchodzenia zabezpieczeń technicznych
- utrudnianie lub uniemożliwianie kontroli legalności korzystania z utworu
Warto podkreślić, że w przypadku, gdy przestępstwo związane z naruszeniem praw autorskich popełniono w celu osiągnięcia korzyści majątkowej albo uczyniono z niego stałe źródło dochodu, ustawodawca przewiduje surowsze sankcje karne.
Jak można dochodzić swoich praw autorskich?
1 lipca 2020 roku wprowadzono do Kodeksu postępowania cywilnego nowy dział IVg, który reguluje kwestie związane z postępowaniem w sprawach własności intelektualnej – a więc także postępowanie sądowe w sprawach autorskich. Sprawy dotyczące ochrony praw autorskich i praw pokrewnych są rozpoznawane przez sąd okręgowy, niezależnie od wartości przedmiotu sporu.
Warto również dodać, że jeszcze przed wszczęciem postępowania w sprawie, możliwe jest złożenie wniosku o zabezpieczenie środka dowodowego. Wnioskodawca, składając wniosek, musi uprawdopodobnić zarówno swoje roszczenie, jak i interes prawny związany z zabezpieczeniem. Interes prawny występuje, gdy brak zabezpieczenia utrudnia lub uniemożliwia przedstawienie istotnych dowodów bądź gdy istnieje ryzyko zniszczenia materiałów dowodowych lub ich opóźnione pozyskanie mogłoby wpłynąć na przebieg postępowania. Uwzględniając wniosek, sąd ma możliwość nałożenia ograniczeń w zakresie kopiowania lub utrwalania środka dowodowego w jakiejkolwiek formie. Uprawniona strona może jednak uzyskać dostęp do tego dowodu dopiero po uprawomocnieniu się decyzji sądu.
Dodatkowo, powód, który uprawdopodobnił swoje roszczenie, ma możliwość zażądania od pozwanego ujawnienia lub wydania dowodów, np. dokumentów bankowych, które mogą być istotne w kontekście udowodnienia faktów. W przypadku powołania się na tajemnicę przedsiębiorstwa, sąd może określić specjalne zasady dotyczące korzystania z takich dowodów, wprowadzając odpowiednie ograniczenia.
Jak uniknąć naruszenia praw autorskich?
Aby uniknąć naruszenia praw autorskich, warto podjąć działania prewencyjne. Choć w przypadku praw autorskich nie istnieje rejestracja (jak w przypadku własności przemysłowej), to jednak istnieją sposoby, by zabezpieczyć te prawa. Dobrym rozwiązaniem jest złożenie oświadczenia u notariusza w celu zastrzeżenia praw autorskich, które potwierdzi datę stworzenia dzieła. Popularne staje się też korzystanie z nowoczesnych narzędzi, takich jak WIPO Proof, który przypisuje „odcisk cyfrowy” do pliku i – podobnie jak wizyta u notariusza – zapewnia dowód na datę powstania utworu.
Zawsze lepiej zapobiegać niż leczyć. Jeśli jednak ktoś już naruszył Twoje prawa, jestem do dyspozycji, by pomóc Ci w dochodzeniu swoich racji. Zapraszam na konsultację!
