W dyskusjach na temat różnorodnych przejawów twórczości wiele uwagi poświęca się ochronie wynikającej z przepisów prawa autorskiego. Znacznie rzadziej porusza się natomiast zagadnienie ograniczeń praw autorskich – a więc tego, czego nie chroni prawo autorskie. Choć prawo własności intelektualnej ma chronić twórczość, nie oznacza to, że każda iskra kreatywności podlega „prawnym parasolom”. Wręcz przeciwnie – ustawa o prawie autorskim wskazuje wprost co nie jest objęte ochroną oraz jakie cechy musi spełniać utwór, aby kwalifikował się pod ochronę z ustawy.
Z tego artykułu dowiesz się:
- Czego nie chroni prawo autorskie?
- Czy prawo autorskie chroni pomysły?
- Jakie utwory nie podlegają ochronie prawnej?
- Jakie są wyjątki w prawie autorskim?
Czym jest (i czym nie jest) utwór w rozumieniu prawa autorskiego? Co nie podlega ochronie?
Aby zrozumieć, co nie podlega ochronie, trzeba najpierw odpowiedzieć na pytanie, czym właściwie jest utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Zgodnie z Ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych jest nim „każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia„.
W praktyce oznacza to, że ochrona prawnoautorska przysługuje jedynie takim wytworom, które spełniają trzy podstawowe warunki: są efektem pracy człowieka, wykazują elementy twórczości i oryginalności oraz zostały w jakikolwiek sposób ustalone – czyli ujawnione na zewnątrz. Więcej na temat każdej z tych przesłanek pisałam w innym artykule. Dlatego jeśli chcesz lepiej zrozumieć, co każda z nich oznacza, odsyłam Cię do mojego poprzedniego wpisu: Dzieło sztuki plastycznej jako utwór.
Jeśli więc dany wytwór nie spełnia którejkolwiek z powyższych cech, nie jest utworem w rozumieniu prawa autorskiego, a tym samym nie korzysta z przewidzianej ustawą ochrony. Ograniczenia praw autorskich wynikają zatem m.in. z faktu, że nie każdy rezultat ludzkiej aktywności intelektualnej spełnia ustawowe kryteria uznania go za utwór w rozumieniu prawa autorskiego.
Czy prawo autorskie chroni pomysły? Jakie są ograniczenia w ochronie praw autorskich?
Jednym z kluczowych ograniczeń w zakresie ochrony prawnoautorskiej jest też fakt, że prawo to obejmuje sposób wyrażenia utworu, a nie jego treść jako taką. „Sposób wyrażenia utworu” oznacza nic innego jak formę, w jakiej twórca przekazuje swoje dzieło odbiorcom.
W art. 1 ust. 2 (1) Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych spod ochrony wyłączono:
- odkrycia,
- idee,
- procedury,
- metody i zasady działania oraz
- koncepcje matematyczne.
Chociaż mogą one stanowić punkt wyjścia dla twórczości, nie są uznawane za utwory w rozumieniu ustawy, dopóki nie zostaną utrwalone w konkretnej formie – umożliwiającej percepcję przez innych.
Innymi słowy, prawo autorskie nie chroni samych pomysłów, lecz ich ukształtowaną i indywidualną formę przekazu. To podejście – znane również w prawie anglosaskim jako tzw. „idea-expression dichotomy” – znajduje potwierdzenie w orzecznictwie oraz doktrynie. Dla uzyskania ochrony niezbędne jest więc przekształcenie abstrakcyjnej koncepcji w zindywidualizowaną postać – np. obraz, tekst, grafikę czy kompozycję muzyczną.
Na marginesie dodam, że właśnie takie rozumienie granic ochrony odróżnia prawo autorskie od prawa patentowego. Te ostatnie bowiem koncentruje się na ochronie samej treści rozwiązania, a nie jego formy.
Czego nie chroni prawo autorskie? Utwory niechronione prawem autorskim
Ustawodawca przewidział również zamknięty katalog utworów niepodlegających ochronie, które – mimo że mogą mieć cechy wskazane w pierwszej części tego wpisu – nie są przedmiotem prawa autorskiego. Zgodnie z art. 4 ustawy wyłączone spod ochrony są:
1. Akty normatywne oraz ich urzędowe projekty
Chodzi o m.in. o ustawy czy rozporządzenia i ich oficjalne „wersje robocze”. Choć mogłyby być uznane za rezultat twórczej pracy, nadrzędna jest tu potrzeba zapewnienia obywatelom wolnego dostępu do informacji o obowiązującym prawie. Co istotne, oficjalne tłumaczenia takich aktów również nie są chronione, ale już prywatne przekłady mogą zostać uznane za utwory zależne.
2. Urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole
Dotyczy to różnego rodzaju zaświadczeń, decyzji administracyjnych, orzeczeń sądów, wzorów urzędowych formularzy, znaków drogowych, pieczęci czy banknotów. Ich wyłączenie ma na celu umożliwienie swobodnego obiegu dokumentów niezbędnych w życiu publicznym i gospodarczym. Oczywiście ich fałszowanie lub niewłaściwe użycie może podlegać odpowiedzialności karnej na mocy innych przepisów.
3. Opublikowane opisy patentowe i ochronne
Do momentu publikacji podlegają one ochronie. Jednak z chwilą ogłoszenia trafiają do domeny publicznej, by wspierać dostęp do informacji o stanie techniki i rozwój innowacji. Swobodny obieg tych danych ma kluczowe znaczenie m.in. dla urzędów patentowych. Te ostatnie wykorzystują je bowiem przy ocenie zgłoszeń – zwłaszcza pod kątem nowości rozwiązań technicznych.
4. Proste informacje prasowe
Czyli krótkie notki o bieżących wydarzeniach, np. raporty o wypadkach, komunikaty pogodowe, notowania giełdowe czy wypowiedzi z sond ulicznych. Kluczowe jest tu to, aby takie treści zazwyczaj nie zawierają elementów twórczych – są zwięzłe, neutralne i mają charakter czysto informacyjny.
Dlaczego wprowadzono te wyjątki w prawie autorskim?
Wszystkie te przypadki mają jeden wspólny mianownik – interes publiczny. Chodzi o to, by wiedzy, do której każdy powinien mieć dostęp nie blokować przez mechanizmy ochrony autorskiej. Nie ma tutaj zatem znaczenia ani twórcza intencja autora, ani ewentualne porozumienie stron.
Jeżeli dany wytwór intelektualny ustawowo wyłączono spod ochrony, nie można skutecznie nadać mu statusu utworu. Nie można też „rozciągnąć” na niego przepisów prawa autorskiego. Tym samym nie jest również możliwe udzielenie ważnej licencji na korzystanie z takich treści.
Trzeba jednak pamiętać, że brak tej ochrony nie oznacza pełnej dowolności w zakresie powielania i rozpowszechniania wymienionych treści. Choć nie podlegają one ochronie autorsko-prawnej, inne przepisy – np. dotyczące ochrony dóbr osobistych, zachowania tajemnicy czy przeciwdziałania nieuczciwej konkurencji – nadal mogą ograniczać ich wykorzystanie.
Domena publiczna, czyli gdzie nie obowiązuje prawo autorskie? Wyjątki w ochronie praw autorskich
Poruszając kwestię tego, czego nie chroni prawo autorskie, muszę wspomnieć o jeszcze jednym zagadnieniu. Chodzi o domenę publiczną.
Polska ustawa o prawie autorskim nie posługuje się tym pojęciem. Sama jej idea jest jednak dobrze znana – zarówno praktykom, jak i użytkownikom kultury. To koncepcja, która zakłada, że niektóre dzieła nie są już (lub nigdy nie były) objęte monopolem prawnoautorskim i mogą być swobodnie wykorzystywane przez wszystkich.
Do domeny publicznej trafiają:
- zarówno utwory, które nie spełniają ustawowych przesłanek ochrony (czyli wszystkie te, które opisałam powyżej)
- jak i te, do których prawa majątkowe już wygasły – co do zasady po upływie 70 lat od śmierci twórcy.
To dzięki niej możliwe jest swobodne korzystanie z tych utworów bez konieczności uzyskiwania zgody autora czy jego spadkobierców oraz bez uiszczania opłat, zarówno w celach prywatnych, jak i komercyjnych. Należy jednak pamiętać, że prawa osobiste autora, takie jak prawo do autorstwa czy nienaruszalności formy dzieła, trwają bezterminowo.
Podsumowanie – FAQ
1. Czy prawo autorskie chroni pomysły?
Nie. Prawo autorskie chroni jedynie sposób wyrażenia pomysłu – nie samą ideę. Sam pomysł, procedura, zasada działania czy koncepcja matematyczna nie są objęte ochroną.
2. Co to znaczy, że coś jest „utworem” w rozumieniu prawa autorskiego?
Utwór to przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci. Musi być stworzony przez człowieka, zawierać elementy twórcze i być utrwalony (czyli możliwy do percepcji).
3. Jakie treści są wyłączone spod ochrony prawa autorskiego?
Zgodnie z ustawą, nie są chronione m.in.:
- akty normatywne i ich oficjalne projekty,
- urzędowe dokumenty, symbole, znaki,
- opublikowane opisy patentowe i ochronne,
- proste informacje prasowe.
4. Co to jest domena publiczna?
To zbiór utworów, które nigdy nie podlegały ochronie prawnoautorskiej lub do których prawa majątkowe wygasły (najczęściej 70 lat po śmierci autora). Takie utwory można wykorzystywać swobodnie, także komercyjnie – ale z poszanowaniem praw osobistych autora.
5. Czy brak ochrony autorskiej oznacza pełną dowolność?
Nie. Nawet jeśli coś nie jest chronione przez prawo autorskie, inne przepisy – np. o ochronie danych, tajemnicy czy uczciwej konkurencji – nadal mogą ograniczać sposób wykorzystania tych treści.
Masz wątpliwości w zakresie praw autorskich?
W świecie sztuki i kultury prawo autorskie pełni kluczową rolę w ochronie twórczości. Jeśli Twoja instytucja operuje na styku sztuki, prawa i dziedzictwa kulturowego – warto mieć pewność, że podejmowane działania są legalne. Umów się na indywidualną konsultację – z chęcią rozwieję wszelkie Twoje wątpliwości! :) Umów się TUTAJ.
